Beslissen, ratio en emotie, de rol van het commitment en het oké gevoel.

 

T.T. Paterson schetst in Job Evaluation (1971) een beslissingsproces ongeveer als volgt:

 

Een beslissingsproces kan men zien als te bestaan uit vier achtereenvolgende stadia, te weten:

1. Men ontvangt informatie.
2. Men beoordeelt de ontvangen informatie en komt tot de conclusie dat verschillende reacties mogelijk zijn.
3. Men kiest voor één van de mogelijke alternatieven.
4. Men gaat over tot actie, dat wil zeggen tot het uitvoeren van het genomen besluit.

Zo te zien is hier mee de kous af. Maar in werkelijkheid levert het uitvoeren van besluiten meestal ook weer nieuwe informatie op. Deze informatie kan worden toegevoegd aan de oorspronkelijke informatie en zo ontstaat een cyclisch proces, een regelkring, waarin het uitvoeren voortdurend wordt bijgesteld, op basis van de meest actuele informatie.

Die nieuwe informatie is, net als het oorspronkelijke signaal, afkomstig uit de omgeving, die van alle kanten inwerkt op het stelsel, het individu, de groep of het systeem dat door middel van acties reageert op prikkels uit de omgeving.

 

 

We kunnen zo’n systeem, dat reageert op de omgeving, eventueel zien als opgebouwd uit afzonderlijke units die elk een afzonderlijke fase van het beslissingsproces voor hun rekening nemen. Als we dan daarvoor de unit  “Beslissen” onder de loep nemen dan zien we dat binnen de eenheid exact hetzelfde beslissingsproces plaats vindt. We noemen zo’n proces “recursief”.

 

De recursiviteit van het beslissingsproces lijkt niet op dit niveau op te houden, want als we onze procesmicroscoop richten op het kleinste blokje “beslissen”in het vorige plaatje, dan zien we nog steeds dit:

 

 

Kortom, als het proces van kiezen en beslissen inderdaad helemaal volgens dit rationele model verloopt, zou het wikken en wegen over allerlei dagelijkse zaken wel eens eindeloos door kunnen gaan en niet meer tot stilstand komen.

 

En helaas, in sommige situaties en bij sommige mensen is dat ook echt zo.

 

Misschien bent u ook wel eens teruggegaan naar huis om te zien of de achterdeur wel dicht zat en of het licht in de keuken wel was uitgedaan? Dat is normaal. Maar sommige mensen kunnen niet ophouden met dit soort zelfcontroles uit te voeren. De ongeremde recursiviteit van hun interne beslissingsprocessen dwingt hen om voortdurend hun handen te blijven wassen of om te blijven controleren of de sleutel wel goed is omgedraaid. Anderen kunnen helemaal niet tot een beslissing komen. Als verlamd blijft hun beslissingsproces al steken voor een voor hen onontwarbaar kluwen van mogelijke alternatieven en binnenstromende nieuwe informatie. Totdat iemand anders of gewoon de natuur de volgende stap voor hen forceert, gebeurt er niets. Dit allemaal terwijl men zich er heel goed van bewust is dat het blijven controleren van details en het niet komen tot een keuze geen goede zaak is. Het rationele, bewuste denken helpt hun beslissingsprocessen gewoon niet verder.

 

Dit illustreert dat een normaal gezond besluitvormingsproces heel veel elementen en processen omvat die men zich meestal pas achteraf, maar niet op het moment zelf, echt bewust is en die dus niet tot rationele afweging in het bewustzijn leiden.

 

Het eerste onbewuste element is het commitment. Commitment is een wilsact waarbij zich gaat binden aan één of enkele van de zich presenterende alternatieven omwille van een te bereiken doel. Zonder commitment komt een beslissing niet tot stand. Commitment vindt plaats in een flitsend moment, direct vóór de bewuste keuze om een bepaald besluit te gaan nemen.  De wilsact is merkwaardig genoeg op dat moment onbewust. Bij een proefje waarbij men aan een proefpersoon vraagt om “bewust” een potlood te laten vallen, wordt bij meting van de hersenactiviteit zichtbaar dat de hersenen enkele milliseconden eerder dan de proefpersoon al “weten” dat het potlood gaat vallen.

 

Dit is een moment waarop het analytische proces in het bewuste gedeelte van ons brein even stopt en een meer integrerend proces in een ander deel van ons brein het roer overneemt. Dit onbewuste proces heeft toegang tot en suggereert ons de beschikking over een een enorme hoeveelheid opgeslagen relevante informatie. Op onnavolgbare wijze worden we geleid naar acceptatie dat die informatieverzameling voor het ogenblik voldoet. Dat is voor ons brein het moment om tot een bindend besluit voor een vervolg in de richting van het juiste doel te komen.

 

Die keuze: “de conclusie” komt daarna wel op rationele basis tot stand. Althans, we hebben ons op zijn minst zelf aangeleerd om achteraf een rationele verklaring te geven voor ons handelen. Maar het lukt mensen ook wel om langs de weg van bewuste redenering en afweging van alternatieven tot belangrijke keuzen te komen.

 

Het beslissingsproces is nu zover dat we de sleutel hebben omgedraaid om ons huis af te sluiten. We hebben ons huis verlaten en we willen verder op weg gaan. Maar hoe weten we nu zeker of we het slot ook in de nachtslotstand hebben gezet? Een boef zou anders met een klein trucje ons huis kunnen binnenkomen.

 

We kunnen de sleutel er nog eens insteken en constateren dat het slot niet verder draait. Maar zat er wel voldoende olie in het slot? Zit er niet een of ander metaaldeeltje in de weg? En valt de klink van het slot wel voldoende diep in de daarvoor bestemde gleuf?

 

Hier is het recursieve beslissingproces ongeremd aan de gang. In de praktijk stopt het proces bij de meeste mensen al bij het eerste omdraaien van de sleutel. Bij sommigen volgt er nog één complete controle cyclus, misschien onder invloed van eerdere inbraken. Enkele anderen hebben zichzelf aangewend het controleproces bijvoorbeeld ten minste 17 maal te doorlopen.

 

Anders loopt het recursieve proces eindeloos door. Die mensen weten echt dat dit niet nodig is en dat het voor zichzelf en voor anderen belastend is. Redeneren helpt echter niet. Bij de meeste mensen komt er normaliter ergens vanuit de samenwerking van de onbewuste proces met het bewuste keuzeprozes een bevestiging, een “oké gevoel” dat de beslissing goed was en dat het recursieve beslissingsproces kan stoppen. Maar mensen die aan dwangstoornissen leiden krijgen deze bevestiging niet.

 

Vrij recent neurologisch onderzoek heeft aangetoond dat het stopsignaal uit een onbewust gevoel voortkomt dat het correct en compleet zijn of het verstrijken van de beschikbare tijd van beslissingen en handelingen meldt. Het is afkomstig uit een ander deel van de hersenen dan het deel waarin de activiteiten plaatsvinden die met het bewuste analyseren en redeneren samenhangen.

 

Een gezond beslissingsproces kan niet zonder een uit het onbewuste oprijzend “gevoel” dat het rationele proces afbreekt en tot stilstand brengt wanneer dat nodig is.

 

De schakelaars om een gezond en rationeel beslissingsproces te starten en te stoppen zitten in ons niet-rationele, gevoelsmatige, associatief werkende “onbewuste”. Een volstrekt rationeel beslissingsproces bestaat niet. De aanname dat mensen in staat zouden zijn om volstrekt rationele beslissingen te nemen berust op een mythe. Allerlei ongestuurd uit het onbewuste oprijzende gevoelens oefenen hun invloed uit in ieder blokje van het onderstaande schema. Het beslissingsproces wordt door het onbewust opnemen en verwerken van de opkomende gevoelens waarschijnlijk pas een “redelijk”[1] proces.

 

 

 

Zo is dat maar goed ook!